pfizer-biontech covıd-19 aşısı ne demek?

Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı (kod adı BNT162b2, INN: tozinameran, tescilli adı: Comirnaty,¹) BioNTech ve Pfizer şirketlerinin iş birliğinde geliştirilen COVID-19 aşısı. Dünya Sağlık Örgütü tarafından sıkı düzenleyici kurumlar olarak tanımlanan kurumlardan acil kullanım onayı ve düzenli kullanım onayı alan ilk COVID-19 aşısıdır.²³⁴ Etkin maddesi tozinameran adıyla bilinmektedir.

Birleşik Krallık, Aralık 2020'de acil durum sebebiyle kullanıma izin veren ilk ülke oldu.⁵ Dünyadaki ülkelerin çoğunda belirli düzeylerde kullanımına izin verilmiştir.⁶⁷⁸⁹ 23 Ağustos 2021 tarihinde, Pfizer-BioNTech aşısı Amerika Birleşik Devletleri'nde FDA tarafından on altı ve üstü yaşındaki insanlarda kullanımına izin verilen ilk COVID-19 aşısı oldu.¹⁰¹¹¹²

Klinik çalışmaları Nisan 2020'de başlayan aşının faz 3 klinik çalışmasında 40.000'den fazla kişi yer almıştır. Toplamda 180 COVID-19 vakası üzerinden yapılan Aralık 2020 tarihli ara analizde aşının COVID-19 hastalığını engellemede %95 etkili olduğu tespit edilmiştir. Aşının yaygın yan etkileri arasında enjeksiyon bölgesinde hafif ağrı, hâlsizlik ve baş ağrısı yer almaktadır.¹³¹⁴

BNT162b2'nin (aşı adayının) orijinal geliştiricisi BioNTech olurken, üretim partnerlerinden biri de Pfizer'dir.¹⁵¹⁶ Eylül 2021 itibari ile, şirket tarafından 1.5 milyardan fazla doz COVID-19 aşısı dünya çapında sevk edildi.¹⁷ 30 Mart 2021 itibarıyla, Pfizer ve BioNTech 2021 yılında yaklaşık 2.5 milyar doz aşı üretmeyi hedeflediklerini açıkladılar.¹⁸¹⁹ Aşı aşırı düşük sıcaklıklarda saklanması gerektiğinden dağıtımı ve depolaması lojistik bir sorun oluşturmaktadır.²⁰ BioNTech ve Pfizer, ultra soğuk depolamaya ihtiyaç duymayan kuru-soğutulmuş versiyonunu test etmektedirler.²¹

Tıbbi Kullanımı

Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı, S antijenine karşı bir bağışıklık tepkisi oluşturarak SARS-CoV-2 virüsü enfeksiyonunun sebep olduğu COVID-19 hastalığına karşı koruma sağlamak amacıyla kullanılmaktadır.²²²³ Aşı COVID-19 sebebiyle oluşan hastalık ve ölüm oranını azaltmak amacıyla kullanılmaktadır.²⁴

Aşı, "kas içi enjeksiyon için beyazdan kirli beyaza, steril, koruyu içermeyen, donmuş süspansiyon" olarak çok dozlu bir flakonda tedarik edilmektedir.²⁵²⁶ Aşı uygulanmadan önce oda sıcaklığında çözülmeli ve serum fizyolojik ile seyreltilmelidir.²⁷

İlk uygulama iki doz olarak yapılmaktadır.²⁸ Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) dozlar arasında üç ile dört hafta arasında bir boşluk bırakılmasını önermektedir. İkinci dozu on iki haftaya kadar geciktirmek, yaşlı yetişkinlerde bile ilgili bütün varyantlara karşı bağışıklık tepki seviyesini (immünojenisite) arttırmaktadır.²⁹ Pitch çalışmasının yazarları ise Delta varyantına karşı optimal aralığın yaklaşık sekiz hafta olduğunu ve daha uzun aralıkların reseptörleri dozlar arasında savunmasız bırakacağını düşünmektedir.³⁰ Tedariklerin sınırlı olduğu bölgelerde ölümleri önlemek amacıyla, DSÖ yüksek öncelikli gruplarda yüksek kapsamda birinci doz uygulanabilmesi için ikinci dozun on iki haftaya kadar ertelenmesini önermektedir.³¹

Bağışıklamadan sonraki 6 ay kadarki dönem boyunca aşının etkinliğini izleyen çalışmalar, sağlıklı yetişkinlerde ağır hastalıkların önlenmesi için üçüncü bir ek dozun gerekli olduğunu teşhis edememiştir.³²³³³⁴ Bununla birlikte, birkaç aylık bir süre boyuncu aşının etkinliğinde bir düşüş gözlenmiştir. Bu da, nötralize edici antikor seviyelerini yükseltmek için üçüncü bir doza potansiyel bir ihtiyaç olduğunu göstermektedir.³⁵³⁶ Bazı ülkelerde bağışıklığı yetersiz olan kişilerde 28 günün ardından üçüncü bir doz uygulanabilmektedir.³⁷³⁸³⁹ İsrail'de 60 yaş ve üzeri kişilerle yapılan bir araştırma, üçüncü dozun enfeksiyon ve ciddi hastalık vakasını azalttığını ve ikinci dozdan sonra oluşan ilk koruyu etkinliğe yakın bir seviyeye geri geldiği sonucunu bulmuştur.⁴⁰

Etkinlik

Mayıs 2021'de The New England Journal of Medicine'de yayınlanan bir vaka kontrol çalışması, Katar'daki aşı olanların arasında Pfizer-BioNTech aşısının, belgelenmiş herhangi bir Alfa varyantı (B.1.1.7 soyu) vakasına karşı %89.5 etkinliğe, Beta varyantı (B.1.351 soyu) vakasına karşı da 75% etkinliğine sahip olduğunu keşfetmiştir. Aynı çalışma, aşının herhangi bir SARS-CoV-2 varyantına karşı şiddetli, kritik veya ölümcül hastalığa karşı etkinliğinin de %97.4 olduğunu belirtmiştir.⁴¹

Yan Etkileri

Aşı için yapılan faz 3 çalışmalarında ciddi bir sağlık sorunu bulgusu bildirilmemiştir ve ciddi yan etki vakalarının da çok düşük seviyede olduğu gözlenmiştir.⁴²⁴³

Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısının çoğu yan etkisi hafif ile orta şiddettedir ve birkaç gün içerisinde geçmektedir.⁴⁴⁴⁵ Bu durum diğer yetişkin aşılarına benzemektedir ve vücudun virüse karşı bağışıklık oluşturduğunun normal bir göstergesidir.⁴⁶ Klinik denemeler sırasında, her 10 kişiden 1'inden fazlasını etkileyen yan etkiler sıklık sırasına göre aşağıdaki gibidir: enjeksiyon yapılan bölgede ağrı ve şişlik, yorgunluk, baş ağrısı, kas ağrısı, titreme, eklem ağrısı ve ateş.⁴⁷ Ateş ikinci dozdan sonra daha sık görülmektedir.⁴⁸

Avrupa İlaç Kurulu (EMA) aşının güvenliği ile ilgili verileri düzenli olarak incelemektedir. 8 Eylül 2021 tarihinde EMA tarafından yayınlanan güvenlik raporu Avrupa Birliği içerisinde uygulanan 392 milyon dozdan gelen verilere dayandırılarak yazılmıştır.⁴⁹ EMA'ya göre, "Comirnaty'nin COVID-19'u önleme konusundaki yararları her türlü riske baskın gelmektedir; ve aşının kullanımına dair herhangi bir değişiklik önerisi bulunmamaktadır."⁵⁰ Nadir yan etkiler içerisinde (her 1000 kişiden en fazla 1'ini etkileyen) geçici olarak tek taraflı yüz sarkması ve kurdeşen veya yüzün şişmesine sebep olan alerjik reaksiyonlar bulunmaktadır.⁵¹

Alerji

Polietilen glikol (PEG) maddesine karşı belgelenmiş aşırı duyarlılık (çok nadir görülen bir alerji), Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı için "uygun olmayan hal" olarak listenmiştir.⁵² Uygulanan bir milyon doz aşıda yaklaşık on bir vakada aşırı şiddetli alerjik reaksiyon gözlenmiştir.⁵³⁵⁴ ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri tarafından yayınlanan bir rapora göre, bu alerjik reaksiyonlarının %71'i aşının uygulanmasından sonraki 15 dakika içinde gerçekleşmekte ve çoğunlukla (%81) belgelenmiş bir alerji veya alerjik reaksiyon öyküsü olan kişilerde gerçekleşmektedir.⁵⁵ 9 Aralık 2020 tarihinde Birleşik Krallık İlaç ve Sağlık Ürünleri Düzenleme Kurulu (MHRA) "önemli" alerjik reaksiyon öyküsü olan kişilerin Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısını almamaları gerektiğini tavsiye etti.⁵⁶⁵⁷⁵⁸ 12 Aralık'ta, Kanada'nın düzenleyici kurulu da "Birleşik Krallık'taki her iki kişininde ciddi alerjik reaksiyon öyküsü vardı ve düzenli olarak adrenalin enjektörleri taşıyorlardır. İkisi de tedavi gördü ve iyileşti" diyerek aynı tavsiyeyi kendi halklarına verdi.⁵⁹

Myokardit

İsrail Sağlık Bakanlığı'na göre, 16-30 yaş aralığında bulunan küçük bir erkek grubunda ikinci doz ile myokardit arasında olası bir ilişki bulunmaktadır.⁶⁰ Aralık 2020 ile Mayıs 2021 arasında, her 1 milyon aşılanan kişi arasında 55 myokardit tanısı konulan vaka bulunmaktaydı ve bunların %95'i düşük şiddetteydi.⁶¹ Nisan 2021'den bu yana, ABD'de Pfizer-BioNTech veya Moderna aşısı ile aşılandıktan sonra her 1 milyon kişiden yaklaşık 13'ünde myokardit ve perikardit vakalarında artış olduğu bildirilmiş ve bu kişilerin çoğunlukla erkek ve 16 yaşın üzerinde oldukları belirtilmiştir.⁶² Bireylerin çoğu uygun tedavi ve istirahat ile çabucak iyileşmektedir.⁶³

Üretim

Pfizer ve BioNTech, aşıyı Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'daki kendi tesislerinde üretmektedirler. Aşının Çin'de dağıtım ve üretim lisansı, BioNTech yapılan yatırım ile Fosun şirketi tarafından satın alınmıştır.⁶⁴⁶⁵

Aşının üretimi için üç aşamalı bir süreç gereklidir. İlk aşama, spike proteini (başak proteini) kodlayan DNA plazmitlerinin Escherichia coli baktelerine aşılanarak moleküler klonlamasını içermektedir. Bütün piyasalar için, bu aşamada ABD'de Chesterfield,Missouri'de bulunan küçük bir Pfizer pilot tesisinde gerçekleştirilir.⁶⁶⁶⁷ Dört günlük büyüme sürecinin ardından, bakteriler öldürülüp kırılarak açılır ve hücrelerinin içeriği, istenen DNA ürününü elde etmek için bir buçuk hafta boyunca saflaştırılır. DNA sevkiyat için şişlenir ve dondurulur. Bu aşamada DNA'nın güvenli ve hızlı bir şekilde taşınması o kadar önemlidir ki, Pfizer bu konuda yardımcı olması amacıyla bu aşamada şirket jetini ve helikopterini kullanmıştır.⁶⁸ İkinci aşama ise Pfizer'ın Andover, Massachusetts, ABD'deki tesisinde⁶⁹ ve BioNTech'in Almanya'daki tesisinde gerçekleşmektedir.⁷⁰ DNA istenilen mRNA ipliğini oluşturmak için bir şablon olarak kullanılır.⁷¹ Bu işlem yaklaşık dört gün sürmektedir.⁷² mRNA oluşturulup saflaştırıldıktan sonra, her biri 10 milyon doz taşıyabilen büyük bir alışveriş çantası büyüklüğündeki plastik torbalara doldurulur. Daha sonra bu torbalar bunları bir sonraki tesise götürecek kamyonlara yüklenir.⁷³ Üçüncü aşama Pfizer'ın Portage, Michigan, ABD⁷⁴ ve Puurs, Belçika'daki tesislerinde gerçekleşmektedir. Bu aşamada mRNA lipid nanopartiküller ile birleştirilir, flakonlara doldurulur. Daha sonra bu flakonlar kutulanır ve dondurulur.⁷⁵ Gerekli lipitlerin tedariki ise Croda International'ın yan kuruluşu Avanti Polar Lipids tarafından sağlanmaktadır.⁷⁶ Kasım 2020 itibarıyla, üretim prosesinde ilerlemeyi en çok yavaşlatan süreç mRNA'nın lipit nanopartikülleriyle birleştirilmesidir.⁷⁷ Lipitlerin ve mRNA'nın birleştirilip flakonun hazır edilmesi her ne kadar dört gün sürse de, üretilen her parsel 40 kalite-kontrol önlemine karşı doğrulama sürecinden geçerken derin dondurucuda birkaç hafta geçirmektedir.⁷⁸

Mayıs 2021'den önce,⁷⁹ Puurs'ta bulunan Pfizer tesisi ABD dışındaki bütün konumlara giden flakonlardan sorumluydu.⁸⁰ Bu yüzden bu tarihten önce ABD dışında Amerika ülkelerinde yapılan bütün dozlar için en az iki okyanus aşırı uçuş gerektirmekteydi (Biri DNA'yı Avrupa'ya götürmek için biri bitmiş aşı flakonlarını geri getirmek için).⁸¹

Şubat 2021'de BioNTech, 2021'de 2 milyar doz üretmek üzere üretimini %50'den fazla artıracağını⁸², Mart sonunda ise tekrar üretimi 2.5 milyar doza yükselteceklerini duyurdu.⁸³

Şubat 2021'de Pfizer, tüm üretim sürecinin başlangıçtan bitişine kadar ortalama 110 gün sürdüğünü ve şirketin süreyi 60 güne indirme konusunda ilerleme kaydettiğini açıkladı.⁸⁴ Üretim sürecinin yarısından fazlası, üç aşamanın her birinde gerçekleştirilen titiz testlere ve kalite güvence kontrollerine ayrılmıştır.⁸⁵ Pfizer ayrıca bu sürecin 280 ayrı bileşen gerektirdiğini ve 19 farklı ülkede bulunan 25 tedarikçiye dayandığını açıkladı.⁸⁶ Aşı üreticilerinin büyük ölçekli üretime geçmeden önce hız ve maliyet etkinliği açısından belirli bir aşı yapma sürecini optimize etmeleri normalde birkaç yıl alır.⁸⁷ COVID-19 pandemisi yüzünden ortaya çıkan acil durum hali nedeniyle, Pfizer ve BioNTech aşının laboratuvarda formüle edilen orijinal süreciyle hemen üretime geçti, ardından bu süreci güvenli bir şekilde hızlandırmanın ve üretim miktarını büyütmenin yollarını belirlemeye başladı.⁸⁸

Eylül 2020'de BioNTech, aşı üretim kapasitesini genişletmek amacıyla Novartis'ten Almanya'nın Marburg kentinde bir üretim tesisi satın almak için bir anlaşma imzaladığını duyurdu.⁸⁹ Tam olarak faaliyete geçtiğinde tesis, yılda 750 milyon doza kadar veya ayda 60 milyondan daha fazla doz üretecektir. Bu, BioNTech'in Avrupa'da aşı ürettiği üçüncü tesisi olacaktır. Pfizer ise ABD ve Avrupa'da en az dört üretim tesisini aşı üretimi için kullanmaktadır.⁹⁰

Marburg tesisi daha önce Novartis tarafından kanser immünoterapisi için kullanılmıştı.⁹¹ Mart 2021'in sonunda BioNTech, mRNA aşısı üretimi için tesisi güçlendirmeyi ve 300 personelini yeniden eğitmeyi bitirdi ve üretime başlamak üzere onay aldı.⁹² Marburg tesisi, mRNA üretiminin yanında, mRNA'yı lipitlerle birleştirerek lipit nanopartikülleri oluşturma adımını da gerçekleştirmektedir. Bu işlemin ardından aşıyı doldurma ve paketlemek üzere diğer tesislere göndermektedir.⁹³

23 Nisan 2021'de EMA, Pfizer'ın Puurs'daki tesisinde parsel boyutunda ve ilgili proses ölçeğinde bir artışa izin verdi. Bu artışın Avrupa Birliği'ndei aşı tedarikini önemli ölçüde etkilemesi beklenmektedir.⁹⁴⁹⁵

Nisan 2021 sonunda Pfizer'ın Puurs tesisine göre coğrafi olarak her iki ülkeye çok daha yakın olan Kalamazoo tesisinden Meksika ve Kanada'ya aşı dozları ihraç etmeye başladığı bildirildi.⁹⁶

Lojistik

Aşı, seyreltildiğinde 0.45 mL donmuş ve 1.8 mL seyreltici ile toplamda 2.25mL aşı içeren flakonlarda verilmektedir.⁹⁷ Flakondaki etiketlere göre, her flakonda beş adet 0.3mL'lik doz bulunmaktadır, ancak arta kalan miktar bir veya muhtemelen iki ilave doz için kullanılabilmektedir.⁹⁸⁹⁹ Ek dozları elde etmek için düşük ölü boşluklu şırıngaların kullanılması tercih edilir ve bir flakon içinde kalan kısmı dozlar atılmalıdır.¹⁰⁰¹⁰¹ İtalyan İlaç Kurulu, flakonlarda kalan fazla dozların kullanımına resmi olarak izin verdi.¹⁰² Danimarka Sağlık Bakanlığı ise iki flakondaki fazla dozların karıştırılarak kullanılmasına izin vermektedir.¹⁰³ 8 Haziran 2021 itibarıyla, her flakonda altı doz bulunmaktadır.¹⁰⁴¹⁰⁵ Amerika Birleşik Devletleri'nde flakonlar, normal şırınga ile kullanıldığında beş doz, düşük ölü boşluklu şırıngalar ile kullanıldığında altı doz olarak sayılmaktadır.¹⁰⁶ Aşı kullanımından otuz gün önceye kadar 2 ile 8 °C derece arasında¹⁰⁷¹⁰⁸ ve kullanımından iki saat önceye kadar da 25 °C ile 30 °C arasında saklanabilmektedir.^109110111112 Dağıtım sırasında ise aşılar, −80 ile −60 °C arasındaki sıcaklıkta kalabilen özel muhafazalarda kalmaktadır.¹¹³

Düşük gelirli ülkeler, aşının aşırı soğukta taşınması ve saklanması için gerekli soğuk lojistik zincirine sınırlı kapasitede sahiptir.¹¹⁴ Gerekli saklama sıcaklığı bu aşının benzeri olan Moderna aşısından çok daha düşük seviyelerdedir.¹¹⁵ Endonezya Bio Farma'nın başkanı Honesti Basyir, gerekli soğuk zincir kabiliyetine sahip olmadıkları göz önüne alındığında, dünyanın en kabalık dördüncü ülkesi için bu aşıyı satın almanın söz konusu bile olmadığını söyledi.¹¹⁶ Benzer şekilde, Hindistan'ın mevcut soğuk zincir ağı, aşı gerekliliklerinin çok üzerinde, yalnız 2 ile 8 °C arasındaki sıcaklıklarla başa çıkabilmektedir.¹¹⁷

Finansman

Pfizer'a göre, aşının araştırılması ve geliştirilmesi için 1 milyar dolara yakın bir maliyet gerektiğini belirtmiştir.¹¹⁸

BioNTech, Mart 2020'de Fosun şirketinden 1.58 milyon BioNTech hissesi ve Çin'de BNT162b2'nin gelecekteki geliştirme ve pazarlama hakları karşılığında 135 milyon dolar değerinde bir yatırım almıştır.¹¹⁹¹²⁰

Nisan 2020'de BioNTech, Pfizer ile bir ortaklık imzaladı ve yaklaşık 113 milyon dolarlık öz sermaye yatırımı da dahil olmak üzere 185 milyon dolar aldı.¹²¹

Haziran 2020'de BioNTech, Avrupa Komisyonu ve Avrupa Yatırım Bankası'ndan 110 milyon euro finansman yatırımı aldı.¹²² Bankanın BioNTech ile anlaşması, pandeminin başlarında banka personelinin portföyünü gözden geçirip BioNTech'i bir COVID-19 aşısı geliştirebilecek şirketlerden biri olarak ortaya koymasıyla başladı. Avrupa Yatırım Bankası, 2019'da BioNTech ile ilk işlemi çoktan imzalamıştı.¹²³¹²⁴

Eylül 2020'de, Alman hükümeti BioNTech şirketine COVID-19 aşı geliştirme programı için 375 milyon euro hibe etmiştir.¹²⁵

Pfizer CEO'su Albert Bourla, paranın nasıl harcanacağına dair anlaşmaların ve raporların bilim adamlarını bürokrasiyle uğraşmalarına sebep olacağı için aşının geliştirilmesi adına ABD hükümetinin Warp Speed Operasyonu'ndan fon almamaya karar verdi. Fakat Pfizer, diğer ülkelerle yaptığı gibi, ABD ile de aşının nihai dağıtımı için bir anlaşma imzaladı.¹²⁶

Kaynakça

Dış bağlantılar

• BioNTech web sitesi , Mainz, Almanya
• ClincialTrials.gov kaydı ve BNT162b2 üzerindeki klinik araştırmalar için açıklama

Orijinal kaynak: pfizer-biontech covıd-19 aşısı. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. ↩
2. ↩
3. ↩
4. ↩
5. ↩
6. ↩
7. ↩
8. ↩
9. ↩
10. ↩
11. ↩
12. ↩
13. ↩
14. ↩
15. ↩
16. ↩
17. ↩

18. BioNTech | erişimtarihi = 22 Ekim 2021 | dil = İngilizce | çalışma = investors.biontech.de | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210217101955/https://investors.biontech.de/news-releases/news-release-details/pfizer-and-biontech-supply-european-union-200-million-additional/ | arşivtarihi = 17 Şubat 2021}} ↩

19. ↩
20. ↩
21. ↩
22. ↩
23. ↩
24. ↩
25. ↩

26. Pfizer–BioNTech COVID-19 Vaccine Emergency Use Authorization Review Memorandum (PDF). U.S. Food and Drug Administration (FDA) (Report). Erişim tarihi: 2021-10-22. ↩

27. ↩
28. ↩
29. ↩
30. ↩
31. ↩
32. ↩
33. ↩
34. ↩
35. ↩
36. ↩
37. ↩
38. ↩
39. ↩
40. ↩
41. ↩
42. ↩

43. BioNTech | erişimtarihi = 22 Ekim 2021 | dil = İngilizce | çalışma = investors.biontech.de | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210401114800/https://investors.biontech.de/news-releases/news-release-details/pfizer-and-biontech-confirm-high-efficacy-and-no-serious-safety/ | arşivtarihi = 1 Nisan 2021}} ↩

44. ↩
45. ↩
46. ↩

47. Comirnaty: Product Information (PDF) (Rapor) Avrupa İlaç Ajansı (EMA). Erişim tarihi: 2021-10-22. ↩

48. ↩
49. ↩
50. ↩
51. ↩
52. ↩
53. ↩

54. "COVID-19 vaccine safety update: Comirnaty " (PDF). European Medicines Agency (EMA). 28 Ocak 2021. Erişim tarihi: 2021-10-22. ↩

55. ↩
56. ↩
57. ↩
58. ↩
59. ↩
60. ↩
61. ↩

62. CDC | erişimtarihi = 22 Ekim 2021 | tarih = 25 Ağustos 2021 | dil = en-us | çalışma = www.cdc.gov | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210528145419/https://www.cdc.gov/vaccines/covid-19/clinical-considerations/myocarditis.html | arşivtarihi = 28 Mayıs 2021}} ↩

63. ↩
64. ↩
65. ↩
66. ↩
67. ↩
68. ↩
69. ↩
70. ↩
71. ↩
72. ↩
73. ↩
74. ↩
75. ↩
76. ↩
77. ↩
78. ↩
79. ↩
80. ↩
81. ↩

82. BioNTech | erişimtarihi = 23 Ekim 2021 | dil = İngilizce | çalışma = investors.biontech.de | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210201173834/https://investors.biontech.de/news-releases/news-release-details/statement-manufacturing/ | arşivtarihi = 1 Şubat 2021}} ↩

83. ↩
84. ↩
85. ↩
86. ↩
87. ↩
88. ↩

89. BioNTech | erişimtarihi = 23 Ekim 2021 | dil = İngilizce | çalışma = investors.biontech.de | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201004090045/https://investors.biontech.de/news-releases/news-release-details/biontech-acquire-gmp-manufacturing-site-expand-covid-19-vaccine/ | arşivtarihi = 4 Ekim 2020}} ↩

90. ↩
91. ↩
92. ↩
93. ↩
94. ↩
95. ↩
96. ↩

97. "Pfizer–BioNTech COVID-19 Vaccine EUA Fact Sheet for Healthcare Providers" (PDF) Pfizer. (İngilizce) Erişim tarihi: 2021-10-24. ↩

98. ↩
99. ↩
100. ↩
101. ↩

102. Agenzia Italiana del Farmaco | erişimtarihi = 24 Ekim 2021 | çalışma = www.aifa.gov.it | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201229011655/https://www.aifa.gov.it/-/aifa-possibile-ottenere-almeno-6-dosi-da-ogni-flaconcino-del-vaccino-biontech-pfizer | arşivtarihi = 29 Aralık 2020}} ↩

103. ↩
104. ↩
105. ↩
106. ↩
107. ↩
108. ↩
109. ↩
110. ↩
111. ↩
112. ↩
113. ↩
114. ↩
115. ↩
116. ↩
117. ↩
118. ↩
119. ↩
120. ↩
121. ↩
122. ↩
123. ↩
124. ↩
125. ↩
126. ↩

Kategoriler